De reis naar nieuwe virtuele ‘societies and galaxies’ is serieus gestart. Metaverse en web3 toepassingen ontwikkelen zich razendsnel, eenvoudigweg omdat alle benodigde techniek voorhanden is. Zelfs nu de wereldeconomie – na pandemie, energiecrisis en oorlog – stagneert en langzaam afbrokkelt, zien we de contouren van die nieuwe maatschappij steeds duidelijker. Globalisatie maar ook deglobalisatie, een weg waar de ‘local somewheres’ een serieuze plaats hebben naast de ‘Cosmopolitan anywheres’. Een veranderende consument met een afbrokkelend geloof in de centrale overheid die de vorige generaties afgelopen vijftig jaar met veel ambitie hebben opgebouwd. Zoals in de Fourth Turning reeds beschreven, is de voorspelde ‘perfect storm’ intussen gaande. Inclusief alle bijkomende arbeidsschaarste die hierbij voorzien was.

Perfecte storm

We zien de oude toekomst stap voor stap verdwijnen en ‘de zieners’ onder ons zagen de nieuwe toekomst al enige tijd aankomen. Gebaseerd op nieuwe techniek en andere maatschappelijke normen en uitdagingen. Afscheid nemen van de maatschappij die we vijftig jaar geleden in volle overtuiging hebben opgebouwd maar steeds minder goed werkt. Net zoals we in de jaren zestig afscheid namen van de maatschappij die we in de jaren twintig en dertig opbouwden. Afscheid – toen – van kerk en geloofsovertuigingen, oude kaders en vertegenwoordigingen en met een nieuwe sociale overheid met werk- en welzijnsgaranties. In de jaren zeventig en tachtig was onze toekomst – ondanks hoge rente en werkloosheid – positief en elke dag beter. 

Hoe anders wordt de periode waar we straks terechtgekomen? De optimistische verwachtingen van begin deze eeuw, de start van een nieuwe hoopvolle informatiemaatschappij, verandert in toenemende mate in angstige, verslechterende perspectieven. Na de bankencrisis in 2008 nog een langzaam herstel. Tot de eurocrisis kwam. Weer een voorzichtig herstel tot het coronavirus – net als honderd jaar geleden met de Spaanse griep – een pandemie creëerde met grote economische gevolgen. Nog opkrabbelend uit die pandemie diende zich een energiecrisis aan. Dit jaar extra versterkt door de Oekraïne oorlog. De voorspelde perfecte storm breidt zich intussen wereldwijd uit, van Rusland tot China, van Iran tot Italië en Zweden.

Overheid verliest grip

Vroeger was de overheid het rustig draaiende vliegwiel dat weliswaar langzaam in beweging kwam, maar in tijden van recessie – gelukkig – ook stabiel doordraaide. De overheid was een stabiliserende factor door de eeuwen heen. Administratief, vastleggend, orde bewarend en een baken in zee. Een tijd dat zij zowel één-op-één met zijn burgers aan het loket communiceerde als via algemene berichten, richtlijnen en verordeningen. Hetgeen paste in de wijze hoe burgers en ondernemingen toen communiceerden. Maar met de komst van internet, sociale media en alle digitale ecosystemen kreeg de overheid een uitdaging die ze nog niet heeft ingevuld. Zoals Rik Vera in deze video perfect uitlegt, is de digitalisering van de overheid op veel plaatsen vaak niet meer dan een ‘digitaal laagje’ op de oude taart van historische werkwijzen. Diep in de kern is de overheid nog steeds de oude departementale, administratieve organisatie uit de vorige eeuw. 

Rik Vera – bekend van de ‘Managers the day after tomorrow’ – legt die beperking perfect uit. In onze digitale samenleving communiceren we nu op vier manieren met elkaar: één-op-één, één-naar-velen, velen-naar-velen en tenslotte velen-naar één. De burgers verwachten dat hun overheid ook op die vier manieren kan communiceren. Onderdeel is van hetzelfde ecosysteem waar burgers intussen vertoeven en ondernemers met hun klant communiceren. Ambtenaren die op individuele wijze met burger en ondernemer kunnen spreken over behoeften en wensen. Maar de overheid kan dat (nog) niet. En is, zoals Rik Vera in deze video zo mooi stelt, niet langer ‘wij’. Er is een disconnectie tussen overheid en maatschappij ontstaan. Een overheid die – belangrijk voor onze beschaving – de balans tussen autonomie van burgers en de solidariteit van die burgers niet meer goed in evenwicht weet te houden.  

De overheid moet weer ‘wij’ worden

Hoe doen we dingen ‘samen’ zonder dat we als individu onze autonomie verliezen? Tijdens de afgelopen digitalisering van de maatschappij is onze overheid achterop geraakt. Een inhaalslag is steeds dringender nodig. Immers, de overheid zijn wij: de maatschappij en datgene dat we samen willen bereiken. De overheid moet weer het verbindende element in de samenleving zijn en niet een op afstand staande centrale autoriteit. De overheid moet het platform zijn waarop we als maatschappij ‘samen’ bouwen. Als burger, ondernemer, werknemer en inwoner van dit land. 

De ‘overheid als platform’ die past en aansluit in het nieuwe digitale ecosysteem dat we als maatschappij zijn geworden. De overheid die ons betrekt in alle activiteiten waarvoor we een overheid willen hebben en nodig hebben. Maar dan moet ook de kern van de overheid digitaal worden, niet een oud systeem blijven waar een laagje glimmende digitalisering overheen wordt gelegd. Want die ‘echte’ inhoudelijke én integrale digitale transformatie die daarvoor nodig, is in mijn ogen nog niet op gang gekomen. Ondanks i-strategie en vele digitale ‘eilanden’, die laten zien dat op deelgebieden die transformatie zeker mogelijk is. Maar het oude Huis van Thorbecke, gesplitst in afzonderlijke departementen, provincies en gemeenten is organisatorisch lastig in staat om vanuit een werkelijk centrale aanpak, die integrale transformatie te initiëren.

De basis van die integrale digitale overheid zijn de vertrekpunten: burger en data. De burger staat centraal in de communicatie met de overheid en de data staat centraal om die communicatie mogelijk te maken. Voor een burger maakt het niet uit met welke organisatie binnen de overheid hij of zij communiceert. En maakt het ook niet uit waar en wie de oorspronkelijke bron van data is en was, die voor die communicatie noodzakelijk is. Elke burger en elke data is voor de overheid transparant en vice versa. En dat onze overheid snelheid maakt, is hard nodig nu web3, de Metaverse en vele virtuele ‘galaxies’ zich aanbieden. En over tien jaar een onlosmakelijk deel van onze maatschappij zijn geworden, waar we onze overheid ook in willen zien acteren. 

De overheid als platform

We gaan ontegenzeggelijk de volgende fase van informatisering en digitalisering in. Na de vorige centralisatie nu echter naar decentrale functies en diensten. De overheid heeft de mogelijkheid om te ‘leap-froggen’, de opgelopen achterstand in één keer opheffen door direct naar die nieuwe wereld te transformeren en legacy achter ons te laten. Maar dan moet zij wel een helder beeld en haalbare visie op die nieuwe overheid in 2035/2040 hebben om die sprong te kunnen maken. Binnen de overheid zijn verschillende denkers, architecten en deskundigen aanwezig die dit maakbare toekomstbeeld al duidelijk op hun netvlies hebben. Breng hen – met enkele visionairs en deskundigen van buiten – bij elkaar en laat hen die toekomst uitbeelden. In de open brief aan Alexandra van Huffelen stellen Daan Rijsenbrij en ik dat ook voor. De overheid als digitaal platform dat aansluit bij alle andere digitale ecosystemen en nieuwe virtuele Galaxy’s waar de maatschappij naar toe migreert. Daarom, helm op en veiligheidsgordels vast om als overheid een superstart te maken.

Photo by Markus Winkler on Unsplash