In 2012 werd de Nederlandse stichting ‘Open State Foundation’ opgericht met als doel overheidsinformatie open te stellen door het digitaal toegankelijk en transparant aan te bieden voor (her-) gebruik. Het duurde best lang voordat de overheid overtuigd was van de maatschappelijk relevantie om overheidsdata openbaar beschikbaar te stellen. De Open State Foundation had als voorganger de actiegroep ‘Hack de overheid’ die eerder als luis in de pels al probeerde verborgen overheidsdata te ontdekken en te gebruiken.

Op dit moment is men ervan overtuigd dat openbare beschikbaarheid de democratie zal versterken en dat het maatschappelijke en economische waarde creëert. De afgelopen jaren is steeds meer overheidsdata beschikbaar gesteld. Niet alleen voor hergebruik binnen de overheid zelf, maar ook voor journalisten, actieve burgers en maatschappelijke organisaties. Het blijkt dat ook het bedrijfsleven en de controlerende macht zoals raads- en statenleden de relevantie van open data hebben ontdekt. Open data kan de impact van besluitvorming eerder zichtbaar en de uitvoering van die besluiten voorspelbaarder maken. 

CBS
Het is begrijpelijk dat de relatie met het Centraal Bureau voor de Statistiek van groot belang is voor de stichting. Het CBS is immers de grote data-verzamelaar van de overheid, een enorme databron met continu aanvullende rapportages door overheden. Waren er in het begin vaak nog beperkende privacy argumenten om data écht open te maken, de afgelopen jaren is die openheid mede door de Wet Openbaarheid Bestuur enorm toegenomen. Ook is het gebruik van open data explosief gegroeid.

In 2018 werden uit de ruim 4500 open datasets die het CBS beheert meer dan 3,2 miljoen aanvragen gedaan. Begin 2018 publiceerde Open Data Watch een ranglijst waar het CBS wereldwijd op de tweede plaats stond wat betreft aantal open datasets, vlak achter het Deense statistiekbureau. Ondanks genoemde explosieve stijging, staan we nog maar aan het begin van deze ontwikkeling. Er wordt internationaal steeds beter samengewerkt om betere datastructuren en referentie-datasets te ontwikkelen. Dat is nodig om datasets in de breedte verder te standaardiseren en te harmoniseren waardoor data eenduidiger kan worden gecodeerd. Daarmee wordt (her-) gebruik voor iedereen ook steeds effectiever.

Vrij beschikbare data
De basis van open data is dat het vrij en anoniem beschikbaar is voor iedereen. De voorwaarden waaronder data mag worden gebruikt, zijn beschreven in licenties en gebruiksvoorwaarden. Open data moet compleet en primair zijn, dat wil zeggen: het is onbeperkte en niet geaggregeerde brondata. Daarnaast mogen er geen (financiële) drempels zijn, moet het op open standaarden zijn gebaseerd en machine-leesbaar zijn. Het zijn bovendien open licenties, dus er zijn geen beperkingen op basis van auteurswet, databankenwet of geheimhouding. Op de website van overheid.nl kan men meer dan 13.000 open datasets opzoeken en bekijken. Data-eigenaren kunnen hun data als open aanmelden en de overheid rekent voor de beschikkingstelling geen kosten. Wel moet de data voldoen aan een applicatieprofiel van de federatie van catalogi voor de uitwisseling van datasets en het moet onbewerkte en volledige brondata zijn.

Uit internationale studies blijkt dat de kosten-baten verhouding voor open data tussen de 1:1,6 en 1:70 te ligt. Dat wil zeggen dat de baten 1,5 tot 70 keer zo groot zijn als de publicatie-kosten. De kosten van het verstrekken van de open data in relatie tot de totale kosten van de informatievoorziening zijn marginaal. Belangrijke databases zijn de Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG) en de Nationale Databank Wegverkeergegevens (NDW). In een Britse studie uit 2010 werden de welvaartwinsten voor de UK geschat op tussen de 1,6 en 6 miljard pond. Een andere studie van het open dataportaal van de Europese Unie voorspelt dat in 2020 alleen al 1,7 miljard efficiëntiewinsten uit open gegevens voor de publieke sector zal worden bespaard.

Uitdagingen
Er zijn zeker nog vele uitdagingen die moeten worden overwonnen. Bij het default beschikbaar stellen van open data dient de nadruk vooral te liggen op de kwaliteit van de data en minder op de kwantiteit. En die kwaliteit kan en moet nog veel beter. Daarnaast is het belangrijk dat data via api’s goed benaderbaar zijn. Er is best nog een kloof tussen beleidsmedewerkers en mensen die zich met data bezighouden. Men kent elkaars werk niet, weet niet welke taak de ander heeft en spreekt elkaars taal niet. Er moet dus nog volop worden geïnvesteerd in de co-creatie en samenwerking tussen beleidsmakers en dataspecialisten.

Daarnaast vormt de ambtelijke cultuur soms een hindernis om data open te stellen. Neem bijvoorbeeld gemeenten die hun achterstallige onderhoud voor boombeheer willen verhullen uit angst voor claims. Terwijl, als burgers weten welke bomen te weinig onderhoud hebben gekregen, ze juist extra worden geprikkeld om het bij de gemeente te melden als een boom gevaarlijk wordt. Soms leidt open data niet altijd tot inzichten die ambtenaren of bestuurders welgevallig zijn: ze laten achterstanden zien, slechte kwaliteit en resultaten die niet in overeenstemming zijn met rapportages. Open data geeft de burger meer macht en invloed en dat is wennen voor overheden.

Het onzichtbare zichtbaar maken
Door open data te combineren, kan informatie ontstaan die weer nieuwe inzichten en situaties mogelijk maakt. Als men van een woning de WOZ-waarde, de daar vaak uit afgeleide verzekeringswaarde en de herbouwwaarde kent, kan men tegenstrijdigheden tegenkomen. Herbouwwaardes die (veel) hoger zijn dan WOZ en verzekeringswaarden kunnen potentieel financiële risico’s voor de eigenaar opleveren. Verontrustende milieudata en de locatie van bijvoorbeeld kinderdagverblijven kunnen tot onwenselijke uitkomsten leiden, terwijl die informatie bij de vergunningverlening bij de gemeente onbekend was. Hier is geen schuldige aan te wijzen, maar ontstaat wel nieuwe informatie waar het bestuur – alsnog – op kan reageren en verder op kan anticiperen.

Het combineren van verschillende bronnen maakt soms het onzichtbare zichtbaar. Het bedrijf Fortierra is in staat open data uit ruim 400 bronnen met elkaar te combineren op basis van de BAG-code. Hierdoor kunnen ze voor elke woning de volgende vijf thema’s volledig in kaart brengen: leefomgeving, energie, verzekering en communicatie- & installatietechniek. Hierdoor ontstaat voor de eigenaar en gebruiker van de woning een actueel, waardevol en realistisch beeld over de huidige en toekomstige staat van het vastgoedobject. De eigenaar c.q. bewoner krijgt inzicht in de potentiële impact van zijn directe leefomgeving op de waarde van het vastgoed. Maar er is ook informatie naar boven te halen over onderhoud- en energiesituatie en mogelijke milieubedreigende omgevingsfactoren. Voldoet een pand aan alle wetgeving? Is er bijzondere zorgverlening in en rond een pand mogelijk? Welke rechten, plichten en leefomgeving factoren rusten er op een onroerende goed? Kortom ‘de notie van verantwoordelijkheid’ wordt voor eigenaar en toezichthouder perfect zichtbaar.